आरतीचे आध्यात्म - मराठी लेख (मिलिंद खांडवे)

आरतीचे आध्यात्म (मराठी लेख) - मराठीमाती डॉट कॉमचे सभासद लेखक मिलिंद खांडवे यांचा आरतीचे आध्यात्म हा मराठी लेख.

आरतीचे आध्यात्म आणि नैमित्तिक सामूहिक जलआरतीची आवश्यकता

---

आरतीचे आध्यात्म आणि नैमित्तिक सामूहिक जलआरतीची आवश्यकता

बुद्धिजीवी मनात एक उहापोह असतो कि, आध्यात्मिक ध्येय प्राप्तीचा सर्वोत्तम मार्ग कोणता? ज्ञानयोग कि कर्मयोग? त्यांच्या मनात भक्तियोग काहीसा गौण असतो.

---

भक्तियोगाने तुरिय अवस्थेत पोचलेले योगी ‘रामकृष्ण परमहंस’ हे आपल्या निकट स्मरणात असलेले ज्ञानयोगी व कर्मयोगी ‘स्वामी विवेकानंद’ ह्यांचे गुरु होते. स्वामी विवेकानंद ह्यांची प्रेरणा घेणारे वेदांत ज्ञानी स्वामी रामतीर्थ हे काही जुने नाही ज्यांनी गणित प्राध्यापन सोडून सनातन विचार पुनः प्रज्ज्वलित केले. हे दोन उदाहरणं भक्तियोग गौण नाही हे समजायकरिता पर्याप्त आहे. भजन आणि आरती हे सामान्यांची भक्तियोगाची सोपी साधने, म्हणून आरतीचे आध्यात्म समजण्याचा ह्या लेखात प्रयत्न केला आहे.

अध्यात्म हे ज्ञान पिंजणे तर, आरतीचा विधी एक तेजस्वी ज्योतिपुंज असलेला धागा जो स्वयं प्रकशित असतो आणि चमकतो, उपासक (आत्मा) आणि परमात्मा (ब्रम्ह) यांच्यातील भक्ती विणतो आणि अद्वैतिक तुरियतेत ब्रम्हगाठ बांधतो. प्राचीन परंपरेत रुजलेली आणि प्रगल्भ प्रतीकात्मकतेत अडकलेली आरती ही केवळ शारीरिक हावभावांच्या शाब्दिक काव्यगान, ह्या पलीकडे जाऊन एक गहन आध्यात्मिक संवाद बनते. ह्या प्रकारे विणलेल्या आध्यात्मिक आवरणात आपल्या सनातन धर्माचे स्थूल शरीर रूप अधिक सुरक्षित राहते.

प्रेमाची एक मनापासूनची अभिव्यक्ती आरतीच्या मुळात आहे. गाताना आरती ही भक्तीची एक हार्दिक-मार्मिक वाद्यवृंदातील रचना आहे जी एकाग्ररित्या आत्मसात केल्यास आपुल्या आत्म-अस्तित्वाची जाणीव करवते. ‘आरती’ची संस्कृत व्युत्पत्ती म्हणजे - ‘आ’, पूर्णता दर्शवते आणि ‘रती’, प्रेम दर्शवते. अशाप्रकारे आरती ही परमात्म्यावरील पूर्ण आणि अतूट प्रेमाचे मूर्त स्वरूप आहे.

दिव्याच्या लखलखत्या ज्वाला लयबद्ध नाचत असताना, ते प्रकाशाचे, ऊर्जेचे दूत म्हणून काम करतात, आध्यात्मिक साधकांचा मार्ग प्रकाशित करतात आणि देवतेच्या अद्वैत अस्तित्वाचा इशारा देतात. हे लयबद्ध ओवाळणे केवळ शारीरिक कृतीपेक्षा जास्त आहे. हा एक पवित्र हावभाव आहे, जो हेतू आणि आदराने भरलेला आहे, जो साधकाच्या परमात्म्याशी जोडून घेण्याच्या उत्कट इच्छेचे प्रतीक आहे. ह्यात दांभिकता नको, देखावा नको आणि नुसते भौतिकवादाचे प्रदर्शन नको.

आरती सोहळ्याच्या पवित्र जागेत भक्त, नम्रतेच्या आणि कृतज्ञतेच्या आभाळात रमलेले असतात. दिव्याच्या प्रत्येक लहरीसह, ते त्यांची प्रामाणिक प्रार्थना आणि मनापासून कृतज्ञता व्यक्त करतात, त्यांचा अहंकार ईश्वराच्या चरणी समर्पण करतात. संवादाच्या या क्षणी, अडथळे विरघळतात आणि भक्त ईश्वर कृपेच्या अपार महिमेमध्ये विलीन होऊन ब्रम्हात विलीन होतात, एकरूप होतात.

आरतीची परिवर्तनीय शक्ती, विशेषत: आत्मसाक्षात्कार झाल्यानंतर चैतन्याच्या उन्नत अवस्थेत, आत्म्याची अखंड अभिव्यक्ती उजळून ‘ॐ अहं ब्रह्मास्मि’, ‘ॐ तत्त्वमसि’, ‘ॐ अयमात्मा ब्रह्म’, ‘ॐ प्रज्ञानं ब्रह्म’ असे म्हणत ‘ॐ सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ ह्याचे साक्षात्कार घडवते. चार महावाक्य आणि ॐ सर्वं खल्विदं ब्रह्म लिहिणे सोपे तरी समजणे कठिण, पण आरती ही पार्थसारथीच्या हातात असलेल्या दोरीप्रमाणे शरीराला सन्मार्गावर नेणाऱ्या आत्म-रथाचे दोर होत पाची वाक्य, पंच-आरती स्वरूपात सोपी करून जीवन रथ दिशा दाखविते. आपल्या समाजात असलेली पंच-आरतीची पद्धत काही ह्या पाच महावाक्यांशी जुळवून घेणारी आहे असे जाणून येते.

‘ॐ अहम् ब्रह्मास्मि’ अर्थात मी ब्रह्म आहे, हे बृहदारण्यक उपनिषदातून घेतले आहे, जे यजुर्वेदात आढळते. अद्वैत तत्त्वज्ञानाच्या मध्यवर्ती भावाने चे प्रतिनिधित्व करताना ‘अहम ब्रह्मास्मि’ ईश्वराच्या स्थूल कल्पना आणि वैश्विक चेतनेला स्वतःच्या सूक्ष्म वैश्विक वैयक्तिक अभिव्यक्तीसह एकत्र करते. हा मंत्र या विश्वासावर ठाम असतो की सर्व प्राणी वैश्विक उर्जेशी घनिष्ठपणे जोडलेले आहेत आणि त्यापासून वेगळे केले जाऊ शकत नाहीत. अहम् ब्रह्मास्मिचा जप करणे म्हणजे ब्रह्म आणि आत्मा एक आहेत हे ओळखणे आणि म्हणून अहंकार किंवा वेगळेपणाची भावना असू शकत नाही. पंच-आरतीतील पहिल्या आरतीची ही सुरवात मानावी.

“ॐ तत्त्वमसि” या महावाक्याचा अर्थ असा आहे - ‘तू तो ब्रह्म आहेस’. ब्रह्मांडाच्या जन्मापूर्वी, एकमात्र खरे रूप होते, अद्वितीय ‘ब्रह्म’, द्वैत नसलेले, नाम आणि रूप नसलेले. तोच ब्रह्म आजही अस्तित्वात आहे. त्याच ब्रह्माला ‘तत्त्वमसी’ म्हटले आहे. शरीरात आणि इंद्रियांमध्ये असूनही तो त्यांच्या पलीकडे आहे. आत्म्यात फक्त त्याचा अंश आहे. त्यातूनच तो अनुभवात येतो, पण तो अंश देव कि दुसरा नाही. तो संपूर्ण जगात प्रतिभावान असूनही शून्य आहे, त्या सोबत तोच शून्य पासून दूर आहे, म्हणजेच अनंत आहे, त्याला गाठणे हे क्षितिजा वर घर बांधण्या सारखे आहे. पंच-आरतीच्या द्वितीय चरणात समर्पणाचा समर्पक असा भाव येतो.

मांडुक्य उपनिषदात “ॐ अयमात्मा ब्रह्म” चा उल्लेख आहे, जो अद्वैत वेदांताचा आणखी एक महत्त्वाचा सिद्धांत आहे. आत्मा आणि ब्रह्म हे एकच आहेत असे म्हणतात. हे उपनिषद विविधतेचे तपशील देखील देते, जसे की जागृत, स्वप्न, आणि सुषुप्ती अवस्था आणि तिहेरी अनुभव. हा सिद्धांत असेही सांगते की आत्मा हा शाश्वत आणि अज्ञात आहे, जो ब्रह्माचे प्रकटीकरण आहे. या महावाक्याचा अर्थ आहे- ‘हा आत्मा ब्रह्म आहे आणि पंच-आरतीपैकी तृतीय चरणात आपल्याला जगात असलेल्या तीन अवस्थें ची समज घडते आणि मी कोण खरा - जागृत कि स्वप्न अवस्थेतला हे विचार करायला राजा जनकांची आठवण करून देते’.

“ॐ प्रज्ञानं ब्रह्म” चा उल्लेख ऐतरेय उपनिषदात आहे. या अवतरणाचा अर्थ असा आहे की ज्ञान हेच ईश्वर किंवा ब्रह्म आहे. आत्मा किंवा ब्रह्म हे ज्ञानाचे मूर्त स्वरूप आहे किंव्हा ब्रम्हज्ञान हे सनातन आहे (सनातन म्हणजे “अनंतकालिक” किंवा “शाश्वत”). हे उपनिषद वेदांत तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वाचे तत्त्व आहे. या महावाक्याचा अर्थ आहे- ‘प्रकट ज्ञान ब्रह्म आहे’. ते ज्ञानरूप ब्रह्म जाणणारे आहे आणि ते ज्ञानहि आवाक्याबाहेर आहे. ते शुद्ध रूप, बुद्धी रूप, मुक्त रूप आणि अविनाशी रूप आहे. केवळ तेच सत्य ज्ञान आणि सच्चिदानंद स्वरूप ध्यान करण्यासारखे आहे. त्या महान भगवंताचे चिंतन करूनच आपण ‘मोक्ष’ प्राप्त करू शकतो.

तो परमात्मा सर्व प्राणिमात्रांमध्ये सजीव स्वरूपात विराजमान आहे. तो सर्वत्र अखंड मूर्ती आहे. तो नेहमी आपल्या मनावर आणि अहंकारावर नियंत्रण ठेवत असतो. जीव ज्याद्वारे पाहतो, ऐकतो, वास घेतो, बोलतो आणि चव अनुभवतो, ते म्हणजे बुद्धिमत्ता. जो प्रत्येक गोष्टीत उपस्थित असतो ते म्हणजे 'ब्रह्म'. असे ह्या पंच -आरती च्या चतुर्थ चरणात आरती चा प्रकाश,गंध,नाद, इत्यादी सर्व इंद्रिय- एकरूपता घडवीत भक्त, ज्ञान यात्रेत परम शिखर चरणी पोचतात.

पंच-आरतीच्या पाचव्या चरणात कर्पूर अनुभव येतो, माझी कल्पना अशी आहे की कर्पूर अनुभव म्हणजे,एक शुभ्र सुगंधित ठोस पदार्थ काही काळात आपल्या दृष्टी समोर वातावरणात विलीन होतो, दिसेनासा होतो आणि त्याचा गंध अस्तित्वात असतो, ह्या सृष्टीवर सर्व परिवर्तनीय अनुभव कर्पुरा सारखे म्हणावे. शेवटी राहणार तो त्याचा गंध, जो सुगंध असेल हे त्याच्या कर्तृत्वावर अवलंबून असते. “ॐ सर्वं खल्विदं ब्रह्म” चा उल्लेख छांदोग्य उपनिषदात आहे. याचा अर्थ सर्व गोष्टी ब्रह्म आहेत. महावाक्याचा अर्थ असा होईल की, “सर्व काही ब्रह्म रुपे आहे” किंवा “सर्व काही ब्रह्म अंशातुन”. किंवा महावाक्याच्या माध्यमातून उपनिषदांनी ब्रह्म ह्याच्या एकत्वाचे दर्शन व्यक्त केले आहे, म्हणजेच सर्व जगाला ब्रम्ह ह्याचा अंश मानले आहे किंवा महावाक्यात एकत्वाचा अर्थ व्यक्त केला जातो, जीवात्म्याच्या आत्मस्वरूपाची प्राप्ती आणि संपूर्ण जगामध्ये ब्रह्मस्वरूपाची प्राप्ती ही दोन्ही प्राथमिक उद्दिष्टे आहेत.

हे अवतरण वेदांत तत्त्वज्ञानाच्या महत्त्वाच्या तत्त्वांपैकी एक आहे, जे सर्व गोष्टींमध्ये एकत्वाची संकल्पना आणि ब्रह्म ह्याची प्राप्ती दर्शवते. ह्याचा अर्थ जगाचा संपूर्ण अनुभव एका ब्रह्माच्या रूपात आहे. कर्पूर आरती आपल्याला तुरीय अवस्थे ची आदर्श स्थिती दर्शविते, ज्यामुळे एखाद्याच्या आत्म्याचे भगवंताशी (ब्रम्ह) केलेले ध्यान पूर्णपणे अलौकिक आणि सच्चिदानंदाच्या पराकाष्ठेवर पोचलेले असते जे संपूर्णात विलीन होते. म्हणून ह्या आरत्या आपल्या आत्म्याचे तेज प्रस्थापित करण्यासाठी वापरल्या जातात, ज्यामुळे आपल्या जीवनात आनंद, शांती आणि आध्यात्म समृद्धी प्राप्त होण्यास मदत होते.

आरती समारंभाची मुळे प्राचीन वैदिक काळापर्यंत पसरलेली आहेत, जिथे ते दु:ख दूर करण्याचे आणि दैवी प्रेम वाढवण्याचे एक शक्तिशाली साधन म्हणून पूज्य असत. युगानुयुगे, ही पवित्र परंपरा टिकून राहिली आहे, जी मानवता आणि दैव यांच्यातील चिरस्थायी बंधनाच्या स्थायीभावाचा बोध करवते.

नित्य आरती, नैमित्तिक आरती, नदी तटावरील आरती ही आरती ची प्रचलित स्वरूपे आहेत. नवीन पिढी आरती पासून काहीशी निर्लिप्त दिसते,आधुनिक युगात नवीन आरती लिहण्याचे विशेष प्रयत्न दिसत नाहीं, कदाचित हे हि त्याचे एक कारण असावे. प्रत्येक गावात आरती सामूहिक असावी आणि समजून करावी हे अत्यंत महत्वाचे आहे.

गंगा तटावर काशी, हरिद्वार वा नर्मदा तटांवर होणाऱ्या आरत्या समाजात आदिशक्ती उपासने पासून मोक्ष विचारा पर्यंत सर्व कार्य घडवण्यास सक्षम आहेत. प्रत्येक घरात नित्य आरती, गावात आणि नदी तटावर किंव्हा जल स्रोताजवळ नैमित्तिक आरती होणे गरजेचे आहे. जलआरती, पर्यावरण आरती ही काळाची गरज आहे, शक्तीच्या उपासनेसाठी, प्रेमाच्या सामर्थ्यावर विश्वासासाठी, निःस्वार्थतेवर आणि आंतरिक शांतीच्या शोधावर अभ्यासासाठी आरती एक आरंभ असावा.

एकीकडे सनातन समाजाने आपल्या सौम्य वर्तनातून आणि कालातीत अंतर्दृष्टीद्वारे असंख्य व्यक्तींना भौतिकवादाच्या मर्यादेपलीकडे जावून,जगा ला सत्याचा शोध घेण्याची प्रेरणा दिली पाहिजे, त्यांना आध्यात्मिक प्रबोधन आणि सार्वत्रिक सुसंवादाच्या दिशेने वाटचाल करण्यासाठी मार्गदर्शन केले पाहिजे. सनातन आध्यात्म शिकवण आशेची आणि ज्ञानाची स्रोत म्हणून काम करते, जे आपल्यातील प्रत्येकामध्ये सामान्य गोष्टींच्या पलीकडे जाण्यासाठी आणि अस्तित्वाच्या असाधारण आयामांना स्वीकारण्याच्या असीम क्षमतेची आठवण करून देते. ह्या सोबत संगठित कार्य विनाशी, आसुरी वृत्तीना झुंझ देण्या ची क्षमता वाढविते.

थोडक्यात, आरतीचा अध्यात्मिक अर्थ उथळ धार्मिक प्रथेच्या पलीकडे जातो, साधकांना खोलवर दैवी प्रेम करण्या ची एक गहन प्रेरणा देतो. हा आत्म्याचा पवित्र प्रवास आहे, भक्तीच्या चिरंतन ज्योतीची एक तेजस्वी ज्योत आहे,जी प्रत्येक हृदयात तेजस्वीपणे जळते. आरतीच्या पवित्र कलेद्वारे, भक्त ईश्वराच्या तेजस्वी उपस्थितीसाठी जागृत होतात, एक अतूट बंधन तयार करतात जे वेळ आणि स्थानाच्या पलीकडचे असते. आरती स्थळी येण्याऱ्या साधकाला ज्ञानाचा दिवा प्राप्त झाल्यावर भक्तीची वात कधीच संपणार नाही.

आता हे सर्व ज्ञान मिळाल्यावर त्याचे आध्यात्मिक कल्याण होवो, त्या अर्थाने ही आरती भाविकाच्या मनात राम अर्थात “रा”(स्व) “म” (प्रकाशित) - अर्थात स्वयं प्रकाशित अध्यात्माची गंगा प्रवाहित करेल. गंगा ह्याचा व्यापक अर्थ पण आपल्याला जाणून घ्यावा लागेल - जो कि यमुना, नर्मदा, सिंधू, गोदावरी, कावेरी आणि असंख्य लुप्त-दुर्लक्षित सरस्वती असा आहे. प्रत्येक गंगेला अथवा जल स्रोताला पवित्र मानणे, स्वच्छ निर्मल ठेवणे, त्याचा मान जपणे हे सर्व सनातनी संततिचे प्रथम कर्तव्य आहे.

टीप: तत्त्वज्ञानात, तुरिय ज्याला चतुर्थ असेही संबोधले जाते (संस्कृत: तुरीय, म्हणजे “चतुर्थ”), चेतनेच्या तीन सामान्य अवस्था (जागणे, स्वप्न पाहणे आणि स्वप्नहीन गाढ झोप) यांच्या पलीकडे असलेला खरा स्व (आत्मा) आहे. हे अनेक उपनिषदांमध्ये मांडलेले आहे आणि गौडपदाच्या मांडुक्यकारिकेत स्पष्ट केले आहे.

---

आरतीचे आध्यात्म - मराठी लेख (मिलिंद खांडवे) यासंबंधी महत्त्वाचे दुवे:

• मराठी संस्कृती
• आरती संग्रह

---

- डॉ. मिलिंद खांडवे